سیاه ریز و ریزان، کوه ها

سیاه‌ریز و ریزان، کوهها \ kūhhā-ye siyāh-rīz va rīzān \ ، دو کوه واقع در فاصلۀ تقریبی 15 کیلومتری شمال روستای افجه، 7 کیلومتری شمال دشت هویج و 4 کیلومتری شمال‌شرقی قلۀ ساکا. 
این دو کوه به صورت منفرد کله‌قندی، به فاصلۀ تقریبی 000‘1 متر در جهت شرقی ـ غربی یکدیگر در °51 و ´5 / 42 طول شرقی، و °35 و ´5 / 53 عرض شمالی جای گرفته‌اند. قلۀ شرقی به نام سیاه‌ریز 290‘ 3 متر، و قلۀ غربی به نام ریزان 571‘ 3 متر ارتفاع دارند. 
دامنه‌های جنوبی این دو کوه که آبریز آن به سمت جنوب است، عمدتاً صخره‌ای و دارای شیب بسیار تند است؛ اما دامنه‌های شمالی آن که آبریز آنها به سمت دشت لار است، دارای شیب ملایم و تپه‌ماهورهای کم‌ارتفاعی است که از غنی‌ترین چراگاههای منطقه به شمار می‌آید. 
ذخایر عظیم گیاهی، پوشش انبوه و انواع گیاهان دارویی، صنعتی، خوراکی و علوفه‌ای در کنار زیستگاه امن جانوری ــ به‌خصوص قوچ معروف البرز مرکزی و خرس ــ از ویژگیهای این منطقه است. در شمال حد فاصل دو کوه سیاه‌ریز و ریزان، گودی نسبتاً بزرگی وجود دارد که از یخچالهای طبیعی معروف منطقه به شمار می‌رود. این یخچال طبیعی در تمام طول سال دارای یخ است. قطر یخ این یخچال در اواسط بهار به بیش از 20 متر می‌رسد. 
در سمت شمال قله‌های یاد شده و پایین‌تر از یخچال، چشمه‌ای به نام قلقلک‌چشمه وجود دارد که دارای آبی دائمی و بسیار سرد است. موقعیت و وضعیت این چشمه به گونه‌ای است که آب یخهایی که بر اثر تابش آفتاب ذوب می‌شوند، به زیر یخچال نفوذ می‌کند و از طریق چشمۀ قلقلک خارج می‌شود. این امر موجب می‌شود که یخچال طبیعی هرگز آب‌دار (شناور شدن یخ در آب یا آبکی شدن یخ) نشود و یخهای موجود در آن عمر طولانی‌تری پیدا کنند. 
بهترین راه دسترسی به این قله‌ها از روستای افجه، و سپس دشت «دشته»، دشت هویج و آبشار چُرند است. پس از آبشار راه دو شاخه می‌شود: شاخۀ اول از بالای آبشار چرند به سمت قله می‌رود؛ و راه دوم صعود به قلۀ ساکا، و سپس چرخش به سمت شرق است، و از طریق یال یا خط‌الرأس آتش‌کوه و قلۀ ریزان به سیاه‌ریز می‌توان رسید. 
وجه تسمیۀ قله‌های سیاه‌ریز و ریزان یکی است و یک مقصود را بیان می‌کند، هرچند به ظاهر دو اسم با هم تفاوت دارند. آنها قله‌هایی‌اند از جنس سنگهای آهکی و یکپارچه که سطح آنها اصلاً خاک ندارد. بارش برفهای سنگین و ارتفاع بلند این قله‌ها موجب می‌شود که سنگها یخ زده و متلاشی شوند و در تمام طول سال پیوسته از تمام جوانب کوه شن و سنگ‌ریزه بریزد؛ آن‌گونه که گرداگرد این قله‌ها از شن انباشته است. به سبب حجم و قطر عظیم تودۀ شنها هیچ گیاهی قادر به رویش در آنجا نیست و چون رنگ سنگها سیاه است، از همین رو، یکی از قلل را ریزان یعنی همواره در حال ریختـن، و دیگری را سیاه‌ریز ــ یعنی جایی که سیاهی می‌ریزد ــ گفته‌اند. قله‌های یادشده را از ورامین، ری، جاجرود و پاکدشت می‌توان دید. 

ناصر پازوکی طرودی